Jarmark Cysterski – kulturalna wizytówka Pelplina
Wśród wielu różnorodnych inicjatyw kulturotwórczych Pelplina szczególną cenną okazała się organizacja obchodów 725. rocznicy powstania opactwa cysterskiego w Pelplinie w dniach 21 – 23 września 2001, w ramach których odbył się pierwszy Jarmark Cysterski. Ideą przyświecającą organizatorom obchodów było przede wszystkim podniesienie poziomu świadomości historycznej oraz kulturowej społeczności lokalnej poprzez ukazanie autentycznych korzeni historycznych i zachowanego cysterskiego dziedzictwa kulturowego na Pomorzu. Celem podjętych działań było też wpisanie Pelplina na stałe w europejski szlak cysterski utworzony przez Radę Europy w 1990 roku w ramach międzynarodowego programu europejskich dróg kulturowych. Pelplińskim obchodom patronowali, między innymi, Biskup Pelpliński prof. dr hab. Jan Bernard Szlaga, Generał Zakonu Cystersów O. Maur Esteva, Opat Klasztoru w Citeaux O. Olivier Quenardel, Marszałek Sejmu RP Maciej Płażyński, Ambasador Republiki Francuskiej w Polsce Benoit D`aboville, Ambasador Republiki Federalnej Niemiec Frank Elbe oraz Marszałek Sejmiku Województwa Pomorskiego Jan Zarębski. Świętu pelplińskich „szarych mnichów” przewodniczył Starosta Tczewski Marek Modrzejewski, natomiast komitetowi organizacyjnemu obchodów - Alicja Słyszewska.
Dziś, kiedy Jarmark Cysterski na stałe wpisał się w kalendarz imprez Diecezji Pelplińskiej, Gminy i Miasta Pelplina oraz Powiatu Tczewskiego, niewiele osób pamięta, iż centralną część przedsięwzięcia stanowiła międzynarodowa sesja naukowa a Jarmark Cysterski był jej ludycznym dopełnieniem. Jego wielki sukces sprawił, iż w kolejnych latach niedzielne inscenizacje historyczne, turnieje rycerskie i plebejskie oraz inne atrakcje cysterskiego święta w Pelplinie, odbywające się zawsze w trzecią niedzielę września, przyćmiły nieco, także ważne wydarzenia, o których przypomnę w dalszej kolejności.
Naukowcy o dawnym opactwie w Pelplinie
Uroczyste otwarcie międzynarodowej konferencji „Kulturotwórcza rola cystersów na Kociewiu” w dn. 21 września 2001r. poprzedzone zostało koncertem chóru „Alla Kamera” z Grudziądza (miasta biskupa misyjnego Prus, cystersa Chrystiana). Oficjalnego rozpoczęcia jubileuszowej sesji w Auli Magna Wyższego Seminarium Duchownego dokonali: Biskup Pelpliński ks. prof. dr hab. Jan Bernard Szlaga oraz Przewodniczący Obchodów 725. rocznicy powstania opactwa cysterskiego w Pelplinie Starosta Tczewski Marek Modrzejewski. Ponad trzydziestu prelegentów – wybitnych znawców historii i kultury cystersów z kraju i z zagranicy przedstawiło wyniki najnowszych badań z zakresu dziejów, architektury, duchowości, piśmiennictwa, muzyki i tradycji cystersów pelplińskich w kontekście ich współpracy z innymi opactwami Pomorza, Polski i Europy. Jej plon stanowi wydana w 2002 roku monografia „Pelplin. Kulturotwórcza rola cystersów na Kociewiu”.. W jej wstępie J.E. prof. dr hab. J. B. Szlaga napisał ”Wielkie jubileusze mają to do siebie, ze przywołują historię ciekawą, czasem nie rozczytaną do końca, to znów niepokojącą, a zatem każą stawiać pytania, konfrontować wyniki dotychczasowych badań ze stanem współczesnym, to znów wydaje się, że nade wszystko promują początek nowego widzenia problematyki czy tez początek nowej obecności dzieła, które się wspomina. W Pelplinie fascynuje nas nieustannie historia cystersów, tak bardzo odległa, sprzed 725 lat, i ta, tragicznie zakończona, kiedy zakon – tak zasłużony dla Kościoła i dla naszej ziemi – został skasowany. Dziedzictwo cystersów w Pelplinie jednakże trwa. Trudno sobie wyobrazić rozpoczynanie w Pelplinie wszystkiego od nowa, bez oglądania się na tę godną uznania i czcigodna przeszłość”.
Wieczorem, po zakończeniu pierwszego dnia obrad sesji, jej uczestnicy oraz zaproszeni goście i społeczność lokalna powiatu tczewskiego wzięli liczny udział w rocznicowym koncercie w murach gotyckiej świątyni, o której wspaniały i nieodżałowany poeta, ksiądz prof. Janusz Stanisław Pasierb napisał: „Żadna z katedr świata nie przesłoniła w moim sercu katedry w Pelplinie. Położona – wedle cysterskiego zwyczaju – nisko wznosi się ona ponad morenowe wzgórza tej części Pomorza, która nosi nazwę Kociewie. Gotycka, a całkowicie wypełniona manieryzmem, europejska i swojska, zawsze wydawała mi się jakąś lekcja życia >mater et magistra<”.
Centralną część koncertu stanowiło prawykonanie utworu Augustyna Blocha, któremu kompozytor nadał tytuł „Bonum est nos hic esse - na 725 rocznicę przybycia cystersów do Pelplina”. Jubileuszowa kompozycja powstała na specjalne zamówienie Starosty Tczewskiego Marka Modrzejewskiego oraz Prezydenta Grudziądza Bożysława Tafelskiego. „Bonum.”- jest legendarnym zdaniem, które wypowiedzieć mieli cystersi przybywszy na ziemię nadaną im przez Mściwoja II. Odczytać je można jeszcze dziś na portalu jednego z wejść do katedry pelplińskiej.
Światowej sławy kompozytor, Grudziądzanin z pochodzenia, Augustyn Hipolit Bloch urzeczony katedrą pelplińską, nie tylko napisał wspomniany utwór, ale też wykonał partię organową na instrumencie, na którym koncertował w Pelplinie już w 1952 roku.
„Motyw grany w tym utworze przez trąbkę , to hejnał (Grudziądza) pisany przez mojego ojca tuż przed wybuchem II wojny światowej. Wraz z innymi nutami spłonął w ostatnich dniach wojny. Hejnał stał się zalążkiem trwającego około trzynastu minut rozpamiętywania o przemijaniu, o moim bracie Franciszku, który tutaj w Pelplinie w 1952 roku otrzymał święcenia kapłańskie, o moim ojcu, który tutaj w Pelplinie do szkoły organistowskiej uczęszczał, o cystersach, którzy w Pelplinie 725 lat temu powiedzieć mieli, cytując Pismo św. >Dobrze jest nam tu być< No i dobrze!” - napisał w programie do koncertu sam kompozytor.
W piątkowy wieczór 21 września 2001r. w Katedrze chór Uniwersytetu Gdańskiego pod dyrekcją Marcina Tomczaka wykonał także utwory innych kompozytorów : Andrzeja Hakenbergera ( XVII wiecznego gdańszczanina, którego aż 55 utworów znalazło się w tabulaturze pelplińskiej) – „Exultate insli”, Juliana Blocha ( ojca Augustyna, który przez prawie 40 lat był organistą i dyrygentem chóru parafialnego w kościele farnym w Grudziądzu) – „Missa Christo Regi” oraz Stanisława Kwiatkowskiego ( współczesnego gdańskiego kompozytora, muzyka i pedagoga – „Missa brevis.”
Pierwszy dzień sesji naukowej zakończył się uroczystą kolacją w refektarzu gościnnego Collegium Marianum (położonego także na terenie dawnego opactwa cysterskiego w Pelplinie).
W ciągu kolejnych dni obrady toczyły się w pomieszczeniach Wyższego Seminarium Duchownego, w Bazylice Katedralnej oraz Archiwum i Muzeum Diecezjalnym. Tu właśnie uczestnicy spotkania zapoznani zostali z bogactwem dziedzictwa duchowego i materialnego cystersów pelplińskich. Dyrektor Muzeum Diecezjalnego ks. dr Wincenty Pytlik dokonał otwarcia specjalnie przygotowanej wystawy obrazującej klasztory cysterskie Zachodniej Europy w fotografiach Karla von Lindena oraz wystawy rękopisów, starodruków i inkunabułów księgozbioru opactwa pelplińskiego.
Poza obradami naukowymi uczestnicy sesji zostali zaproszeni do zamku w Gniewie, gdzie wzięli udział w średniowiecznej biesiadzie. Bractwo Rycerskie Zamku Gniewskiego zaprezentowało dawne obyczaje rycerskie i tańce dworskie, a Konfraternia Świętego Wojciecha zabawiła programem VIVAT VASA nawiązującym do czasów wojny polsko – szwedzkiej. Goście wysłuchali też w kaplicy zamkowej koncertu miejscowego chóru gregoriańskiego i zwiedzili zamek przy świetle pochodni.
Oficjalne zakończenie obrad sesji naukowej „Kulturotwórcza rola cystersów na Kociewiu”, w niedzielne przedpołudnie 23 września, stanowiła msza św. „cysterska” koncelebrowana przez Biskupa Pelplińskiego, który w swej homilii nawiązał do wielkiego dziedzictwa materialnego i duchowego cystersów pelplińskich oraz jego utrwalania poprzez kolejne pokolenia duchowieństwa i świeckich.
W imieniu uczestników i organizatorów sesji naukowej za gościnność cysterskiego opactwa, jej gospodarzowi - Biskupowi Pelplińskiemu podziękowała Jolanta Marszalska w towarzystwie Starosty Tczewskiego Marka Modrzejewskiego i Burmistrza Pelplina Wojciecha Wanke.
„Spotkanie w Pelplinie na zawsze pozostanie w naszej pamięci. Czujemy się zaszczyceni współuczestnictwem w pelplińskich obchodach, z których zabierzemy w różne strony Polski i Europy niezapomniane wrażenia” – podsumowała Dyrektor Biblioteki Seminaryjnej w Tarnowie.
I Jarmark Cysterski
Część integralną obchodów cysterskich w Pelplinie stanowił I Jarmark Cysterski, który odbył się przed gmachem Collegium Marianum w niedzielę 23 września 2001r.
Zorganizowany został przez Starostwo Powiatowe w Tczewie przy współudziale samorządów Pelplina i Gniewa oraz Bractwa Rycerskiego Zamku Gniewskiego.
Głównym gospodarzem imprezy była młodzież placówek oświatowych podległych Starostwu Powiatowemu w Tczewie, która pod opieką swoich nauczycieli przygotowała część inscenizacyjną w konwencji średniowiecznej oraz zaprojektowała i wykonała stosowne do koncepcji jarmarku – stroje, rekwizyty i scenografię. Scenariusz oraz wspaniałe prowadzenie imprezy zawdzięczamy Jackowi Ordowskiemu - Wielkiemu Mistrzowi Bractwa Rycerskiego Zamku Gniewskiego.
I Jarmark Cysterski otworzyli gościnnie - ówczesny Marszałek Sejmu Maciej Płażyński oraz Marszałek Sejmiku Pomorskiego Jan Zarębski w towarzystwie władz Powiatu Tczewskiego i miasta Pelplina.
Uroczyste rozpoczęcie poprzedził wystrzał z hakownic obwieszczający przemarsz barwnego korowodu uczestników imprezy z placu przed pelplińskim magistratem do Alei Cystersów.
W ogrodach Collegium Marianum i na placu katedralnym tego dnia królowały przekupki, rycerze, bakałarze, kmiecie, kuglarze i inne postacie, znane nam tylko z literatury. Obok licznych scen mieszczańskich i plebejskich zaprezentowanych na scenie, traktem przemaszerowali pątnicy nawołujący „memento mori”, a przed katedrą i u bram wejściowych trudno się było opędzić od schludnie odzianych żebraków. Na placu odbył się sąd nad czarownicami i prawie doszło już do stracenia skazanych pod topór. Wśród licznie zebranej gawiedzi przechadzali się zbudzeni ze snu pelplińscy cystersi, dwórki zapraszały do tańca przy dźwiękach muzyki dawnej, a rycerze staczali pojedynki na miecze i topory.
Podczas jarmarku można było najeść się i napić do syta w kompleksie rozmieszczonym koło cysterskiego młyna nad Wierzycą, gdzie oferowano staropolskie specjały pod szyldem „Jadło i napitek”. Liczni przechodnie nabywali też okolicznościowe certyfikaty uczestnictwa w cysterskim święcie potwierdzone pieczęciami rocznicowymi oraz publikacje wystawione przez pelplińskie Wydawnictwo Bernardinum. Bogato zaprezentowano również rzemiosła drukarskie, kowalskie i snycerskie oraz twórczość ludową Kociewia.
